Επιμέλεια: Παντελής Σαββίδης, Ανιχνεύσεις
Η φετινή απονομή του Νόμπελ Φυσικής ήρθε να υπενθυμίσει κάτι που η επιστήμη γνωρίζει μεν εδώ και έναν αιώνα, αλλά μόλις τώρα αρχίζει να «πιάνει» στα χέρια της: ότι ο κόσμος του πολύ μικρού – εκεί όπου βασιλεύει η κβαντομηχανική – δεν είναι τόσο μακρινός όσο νομίζαμε. Τρεις ερευνητές, οι John Clarke, Michel Devoret και ο John M. Martinis τιμήθηκαν για την ανακάλυψη της μακροσκοπικής κβαντομηχανικής διάνοιξης σηράγγων και της κβάντωσης ενέργειας σε ένα ηλεκτρικό κύκλωμα – δύο φαινόμενα που φέρνουν τις αρχές της κβαντομηχανικής από το αόρατο επίπεδο των ατόμων στον ορατό κόσμο των ανθρώπινων κατασκευών.
Η φυσική της «παραξενιάς»
Για να κατανοήσει κανείς γιατί αυτή η ανακάλυψη θεωρείται ορόσημο, πρέπει πρώτα να θυμηθεί τη ριζική διαφορά ανάμεσα στη κλασική φυσική και την κβαντομηχανική.
Η πρώτη, αυτή του Νεύτωνα, περιγράφει τον κόσμο όπως τον αντιλαμβανόμαστε: ένα αντικείμενο έχει θέση, ταχύτητα και ενέργεια που μπορούμε να μετρήσουμε με ακρίβεια.
Η δεύτερη, όμως, εισάγει μια παράξενη, αλλά αναπόφευκτη ιδέα: ότι στο μικρόκοσμο τα σωματίδια δεν έχουν καθορισμένες ιδιότητες μέχρι να τα μετρήσουμε. Υπάρχουν σε καταστάσεις πιθανότητας, σε «σύννεφα δυνατοτήτων» που περιγράφονται από κυματοσυναρτήσεις.
Σε αυτόν τον κόσμο, ένα ηλεκτρόνιο μπορεί να «περνάει μέσα από τοίχους» (το λεγόμενο tunneling, ή διάνοιξη σήραγγας), ένα άτομο μπορεί να βρίσκεται ταυτόχρονα σε δύο ενεργειακές καταστάσεις (superposition), και δύο σωματίδια να «επικοινωνούν» μεταξύ τους ακόμα κι αν τα χωρίζουν χιλιόμετρα (entanglement).
Όλα αυτά τα φαινόμενα θεωρούνταν για δεκαετίες αποκλειστικά μικροσκοπικά. Ώσπου ήρθε η δουλειά των φετινών βραβευθέντων να δείξει ότι, κάτω από τις σωστές συνθήκες, το ίδιο το ηλεκτρικό ρεύμα – ένα μακροσκοπικό μέγεθος – μπορεί να υπακούει στους κβαντικούς κανόνες.
Τι σημαίνει «μακροσκοπική διάνοιξη σηράγγων»
Η έννοια της διάνοιξης σηράγγων (quantum tunneling) είναι από τις πιο γνωστές της κβαντομηχανικής: ένα σωματίδιο μπορεί να «περάσει» μέσα από ένα ενεργειακό εμπόδιο που, σύμφωνα με την κλασική φυσική, θα έπρεπε να το σταματά.
Είναι σαν μια μπάλα που, αντί να πηδήξει πάνω από έναν λόφο, τον διαπερνά ως φάντασμα και εμφανίζεται στην άλλη πλευρά.
Αυτό που πέτυχαν οι Clarke, Devoret και Martinis ήταν να δείξουν ότι ένα ολόκληρο ηλεκτρικό κύκλωμα -ένα σύστημα από εκατομμύρια ηλεκτρόνια- μπορεί να εμφανίσει το ίδιο φαινόμενο.
Μέσα σε ειδικά σχεδιασμένα υπεραγώγιμα κυκλώματα, παρατήρησαν ότι το ρεύμα «πηδά» από τη μία ενεργειακή κατάσταση στην άλλη χωρίς να διασχίζει το ενδιάμεσο «βουνό» ενέργειας – ακριβώς όπως ένα μεμονωμένο ηλεκτρόνιο κάνει σε ένα άτομο.
Με άλλα λόγια, κατάφεραν να δείξουν ότι ολόκληρα μακροσκοπικά συστήματα μπορούν να βρίσκονται σε κβαντικές καταστάσεις.
Αυτό είναι το νόημα της «μακροσκοπικής διάνοιξης σηράγγων»: το πέρασμα της κβαντικής συμπεριφοράς από τον μικρόκοσμο στον μακρόκοσμο.
Η κβάντωση της ενέργειας σε ηλεκτρικά κυκλώματα
Το δεύτερο μέρος της ανακάλυψης αφορά την κβάντωση ενέργειας – δηλαδή το γεγονός ότι η ενέργεια σε ένα σύστημα δεν παίρνει οποιαδήποτε τιμή, αλλά «έρχεται» σε συγκεκριμένα πακέτα, τα λεγόμενα κβάντα.
Στα υπεραγώγιμα κυκλώματα, οι επιστήμονες διαπίστωσαν ότι τα ηλεκτρικά ρεύματα συμπεριφέρονται σαν να «ζουν» σε ξεχωριστά ενεργειακά επίπεδα.
Αυτά τα επίπεδα μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να αποθηκεύσουν και να επεξεργαστούν πληροφορίες – με άλλα λόγια, να λειτουργήσουν ως κβαντικά bits (qubits).
Η επιβεβαίωση αυτής της συμπεριφοράς δεν ήταν απλώς θεωρητική. Με πολύ ακριβείς μετρήσεις, οι ερευνητές κατάφεραν να παρατηρήσουν τα «άλματα» μεταξύ ενεργειακών επιπέδων μέσα σε ένα κύκλωμα, κάτι που μέχρι τότε φαινόταν αδύνατο για συστήματα τόσο μεγάλα.
Έτσι άνοιξε ο δρόμος για την κβαντική ηλεκτρονική, έναν τομέα που βρίσκεται πίσω από τις σημερινές προσπάθειες κατασκευής κβαντικών υπολογιστών.
Ο Όμιλος Φίλων Αστρονομίας στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης: facebook, instagram, x, tiktok, youtube
Από το εργαστήριο στις τεχνολογίες του αύριο
Η πρακτική σημασία αυτών των ανακαλύψεων είναι τεράστια.
Οι υπεραγώγιμες διατάξεις που βασίζονται στα φαινόμενα της μακροσκοπικής κβαντικής σήραγγας και της κβάντωσης ενέργειας αποτελούν τη βάση για:
- Κβαντικούς υπολογιστές, που μπορούν να εκτελούν υπολογισμούς ταυτόχρονα σε πολλές καταστάσεις και να λύνουν προβλήματα που θα ήταν αδύνατα για κλασικά συστήματα.
- Αισθητήρες εξαιρετικής ακρίβειας, όπως οι μαγνητόμετροι SQUID (Superconducting Quantum Interference Devices), που ανιχνεύουν απειροελάχιστες μεταβολές σε μαγνητικά πεδία – χρήσιμα από την ιατρική μέχρι την αστροφυσική.
- Νέα πρότυπα μέτρησης ηλεκτρικών μεγεθών, που επιτρέπουν εξαιρετικά σταθερούς ορισμούς της τάσης και του ρεύματος στη φυσική.
Η γέφυρα ανάμεσα στο φανταστικό και το πραγματικό
Η μεγαλύτερη ίσως συνεισφορά των φετινών Νομπελιστών είναι ότι κατέρριψαν το φράγμα ανάμεσα στο «κβαντικό» και στο «μακροσκοπικό».
Για δεκαετίες, οι φυσικοί πίστευαν πως οι κβαντικές ιδιότητες —η υπέρθεση, η διάνοιξη σηράγγων, η κβάντωση – χάνονται όταν το σύστημα μεγαλώνει.
Όμως οι υπεραγώγιμες διατάξεις απέδειξαν ότι, αν ελαχιστοποιηθούν οι απώλειες ενέργειας και ο θόρυβος, ένα ολόκληρο κύκλωμα μπορεί να «συμπεριφερθεί» σαν ένα άτομο.
Αυτό δεν είναι απλώς τεχνικό επίτευγμα· είναι φιλοσοφική μετατόπιση.
Σημαίνει πως τα όρια ανάμεσα στο φυσικό και το αφηρημένο, ανάμεσα στο κύκλωμα και το κύμα, ανάμεσα στο ηλεκτρόνιο και την ηλεκτρονική, δεν είναι τόσο απόλυτα όσο νομίζαμε.
Ποιοι είναι οι τρεις Νομπελίστες
- John Clarke (Ηνωμένο Βασίλειο – ΗΠΑ): από τους πρωτοπόρους στη χρήση των SQUIDs και στην ανάπτυξη ευαίσθητων κβαντικών αισθητήρων.
- Michel Devoret (Γαλλία – ΗΠΑ): θεμελιωτής της κβαντικής ηλεκτρονικής και της θεωρίας των υπεραγώγιμων qubits.
- John M. Martinis καθηγητής στο UC Santa Barbara· πρώην επικεφαλής του Google Quantum AI.
Οι τρεις αυτοί φυσικοί δεν ανακάλυψαν απλώς ένα ακόμα φαινόμενο. Έδειξαν ότι η κβαντομηχανική μπορεί να σχεδιαστεί, να κατασκευαστεί, και να μετρηθεί στο εργαστήριο με τρόπους που πριν λίγα χρόνια θα θεωρούνταν επιστημονική φαντασία.
Το μήνυμα του Νόμπελ
Το φετινό βραβείο στέλνει ένα ξεκάθαρο μήνυμα: η φυσική δεν έχει πια όρια ανάμεσα στο «θεωρητικό» και το «πρακτικό».
Όταν ένα ηλεκτρικό κύκλωμα μπορεί να βρεθεί σε υπέρθεση, όταν ένα ρεύμα μπορεί να «περάσει» μέσα από ενεργειακό εμπόδιο χωρίς να το διαπεράσει, τότε ο κόσμος του Schrödinger δεν είναι πια μεταφορά – είναι μηχανική πραγματικότητα.
Ίσως, τελικά, η ερώτηση που θέτει αυτό το Νόμπελ δεν είναι «τι είναι η κβαντική διάνοιξη σηράγγων», αλλά πότε θα αρχίσουμε να ζούμε μέσα σε αυτήν.
https://www.nobelprize.org/prizes/physics/2025/press-release
https://www.nobelprize.org/prizes/physics/2025/popular-information
https://www.nobelprize.org/uploads/2025/10/advanced-physicsprize2025.pdf